Uzaq deyil əzizlər, vərəqlər dönər,
Həyatımız dəyişər, dünya çevrilər!
Bəyani-hal: Ərbabi-kəmal və əshabi-məqal həzrətlərində müəyyən və müsəlləmdir ki, qədəm qoyduğumuz əsri-haliyyə islamiyyət aləminə ondördüncü qərn məhsub olur. Və füsuli-ərbəə tibqində şühur sənaviyə kimi füsul qürun tərtib vermək və hər üç qərni maarif aləminə fəsl məlhuz etmək əla səbilül-icəmal mütabiq hal və müvafiq-məqal görünür və cəmi əşxas təvarixşünas nəzərində məlumdur ki, sərvəri-nas peyğəmbər axirüz-zəmanın bisət zamanından üç qərn keçmişə kimi filhəqiqə aləmi-islamiyyət və gülzari-mərifət üçün bahari-bəhcətşüarimiş. Belə ki, məzmundur məşhun kəlam, hikmət nizam həzrəti-xeyrül ənam ki, “Xeyrülqürun qərni” buyurmuşlar icmalən bu barədə bürhan qatedir.Bir mərtəbədə ki, Rəsuli-mədəni dünyayi-dənidən rihlət buyurandan sonra üçüncü qərnin axırına kimi cəmi bilad içrə məkatib və mədaris təmir edilib, hər yerdə beqədri-ülum və nəşri-kəmalat olub, elm təhsilində səy ehtimam edib, maarif kəsb etməkdə əsla təkahül və təsahül etməyib bir an ğəflətdə bulunmadılar. Lakin dördüncü və beşinci qərnə ayaq qoyanda arai müxtəlifə və əqaidi-mütəfərriqə islam içində müntəşir olub, tərəqqi və pişrəft aləminə böyük bir mane vaqe oldu.
Yavaş-yavaş gülzari-maarif solub və şəmi-mədəniyyət xamuş olub doqquz qərn dəxi tabistan və xəzan və zimistan təbəqində cəhalət və ğəflət ilə keçib, on ikinci qərnin axırına kimi bu minval üzrə qaldı. On üçüncü qərn islamiyyət aləminin ikinci baharının o ili məhsub olduqda “Yevropa” tərəfindən gülşəni-təməddünə bəhəsəb zahir ixtisarən bir nəsimi-həyatbəxş əsüb puç və fəna olmuş gül və giyahə tazədən hərəkət verib fəqət nəşvü nüma məqamına götürdü, yəni xabinazə getmiş xumar gözlərə bəsirətəfza olub, ibdaati-ədidə və ixtiraat-cədidəni görməyə mülzəm və pambuq tıxılmış qulaqları açıb nəqəmət mövzun və əsvat günagunu eşitməyə məcbur etdi. Həmin bu beşdən bir hissəsini teyy etdiyimiz 14-cü qərnə ki, maarif baharının və təməddün gülzarının ikinci qərni məhsub olur, qərni-tərəqqiyyat və əsri-kəmalat deyilir ki, ənvar maarif yer üzünü mütləq əhatə qılıbdır, belə ki, qətəat ərzin bəzi şöbələrində ələlxüsus Qafqazda vaqe olan müsəlmanlar sükunət etdiyini bələddə rus lisanında növbənöv məktəblər təsis olunub, yeddi-səkkiz yaşında balaca balalar gunagun ülum və fünun təhsil etməyə talib və rağib olub, pərvanəsifət şəmi-mərifət dövrəsində kəsrəti iştiyaqdan məqam ehtiraqdadırlar.
Lakin bu nəşvünüma edən gülüstani-səfadə tazə pərvəriş tapmış növnihalları və şaxeyi-elm və ədəbdə tərbiyə hasil etmiş qönçə gülləri və müəttər çiçəkləri gülşəni-islamiyyətə kənardan vaqe olan ülum və əlsineyi-düvəli-xaricəni kəsb edib dərəceyi-təkmilə yetirməkdən və xarü xəs misal miləli-əncəbiyyənin əqaid və arainin tazə göyərib səbz olmuş gül və giyahə istilasını hər halda nəzərdə tutub müharisət və mühafizət etmək lazım, bəlkə vacibdir. Tainki cüzi tərpətməklə gülşəni-islamiyyət və mədəniyyətə xələl yetişib bilmərrə ayaq altında paymal olmasın. Şeyx Sədinin bu neçə əbyatı münasibi-hal görünür:
Təzə kök atan ağac bu gün çox zəif olar,
Azacıq güclü bir əl onu yerdən qoparar.
Başına buraxsan bir müddət, fikir verməsən,
Dünya yığılsa belə kökdən çətin sarsıdar.
Suyu başdan bel ilə kəsmək heç çətin deyil,
Su artsa fillə keçmək olmaz, hər keçən batar.ı
Filvaqe mülahizə məqamında əvvəl tüfuliyyətdən göz açmamış vino, pivə, süd, su içkidir deyib təhsilə məşğul olan müəllimin əvvəlcə şəriətdən müttəle olmamaq səbəbinə axırda şürb-əlyəhud olub, islamiyyət aləmindən bixəbər qalmağına heç məzəmmət və məlamət yeri yoxdur:
Bu gün öldür düşməni, bacarığın əgər var
Qığılcım alov olsa bir dünya onda yanar.
Pəs bu surətdə əbnayi-vətən üçün lazımdır ki, əvvəlcə vətən dili olan türk dilini bəzi ruznaməcat və məktubat oxumaqdan ötrü öyrənmək və saniyən fars dilini bir para əhadis və əxbarın məzmununa aşina olmaqdan ötəri oxumaq və salisən ərəb lisanını Quran-məcidin mənasına müttəle olmaqdan ötrü təhsil etmək və rabeən rus dilini ki, dövlət əliyyə imperatoru da təfhim və təfəhhümdən ötrü bəzi məvariddə həqiqət cümleyi-ləvazimatdan ədd olunur kəsb etmək lazım və lərkardır. Və əgər nəzərə alınsa cədidül-ixtira elmlər Qafqaz şöbəsində rus dilindən maəda məzburətül-fövq dillərin heç birində yazılıb dərc olunmayıb, fəqət fikri-bihudə və xəyali-bimənidir, çünki türk dilində osmanlıca nəzərdə olan ülumi-mütənnəvveə kəmayənbəci mütəəddid kitablarda mündəric və məzbutdur. Pəs bu halda alayiqi-insaf və şayan mürvətdir ki, on il, bəlkə ziyadə təhsil etmiş əşxas görürsən türk dilində yazılmış “Şərqi-Rus” ruznameyi-mübarəkəsindən iki sətir oxuyub məzmunundan müttəle olmaqdan aciz və bir neçə kəlmə vətən dilində mətləb əda etməkdə qasirdir. Və gah-gah əxzruyi-təfənnün güzarları məsacid və mənabirə düşüb, üləmayi-əlamdan bəzi mətalib və təhqiqat eşidib mənasını anlamayan surətdə babətindən könlündə islamiyyətə olan cüzi şövq və rəğbəti də kəsilir. (Əl-mərü ədüvvün limo çəhiləhd – kişi bilmədiyi şeyə düşməndir.) Və bəzi bisavad mollalardan sadə ləfzlər ilə əqlimizə sığışmayan zəif rəvayətlərdən eşidib məsciddən çıxanda əsnai söhbətdə onun sözlərini özü üçün əsbabımıza və mayei-istehza qərar verir və bir para müridlərə bu müsəlman oğlu müsəlman, müsəlman millətinin və əbnayi-vətənin halına yanıb, tərəqqi və təməddün fikrində olur. Bir surətdə ki, islamiyyət nə deməkdir, əbədən ittilai olmayıb, əsla məqami-etinada bulunmayır.
(“Şərqi-Rus” qəzeti, 27 avqust 1904-cü il)
Mənbə : http://cavid.gen.az/
Hüseyn Cavid 